Da bismo shvatili principe na kojim počiva aktivna imunizacija, moramo prvo da razjasnimo kako funkcioniše imunski sistem. Imunski sistem predstavlja kompleksni sistem ćelija i molekula, čiji je cilj odbrana našeg organizma od infekcija izazvanih mikroorganizmima, a rezultat je miliona godina evolucije. Dijeli se na dva velika dijela: urođeni (nespecifični) imunski sistem i stečeni (specifični) imunski sistem.
Nespecifični imunski sistem sačinjavaju bijela krvna zrnca – leukociti (neutrofilni granulociti, makrofagi, NK ćelije) i kompleksni molekularni sistem poznat kao sistem komplementa, čija je primarna uloga brza i energična akcija protiv svih mikroskopskih uljeza. Ovaj imunski sistem je evolutivno stariji, njegova reakcija na infekciju je nespecifična, što znači da on na sličan način reaguje bez obzira o kojoj se vrsti napadača radi (virusu, bakteriji, gljivici ili parazitu) i predstavlja prvu, ali nedovoljnu barijeru protiv infekcije. Npr. kad dobijemo virusnu prehladu, aktivacija nespecifičnog imunskog sistema dovodi do započinjanja lokalne (otok i crvenilo sluzokože nosa i grla, sekrecija iz nosa) i opšte (povišena temperatura, slabost, malaksalost) zapaljenske reakcije organizma. Urođeni imunski sistem, dakle funkcioniše tako što pokreće zapaljensku reakciju. Sve to ima svoj smisao, crvenilo sluzokože nosa i ždrijela nastaje zbog širenja krvnih sudova, čime se poboljšava cirkulacija u sluznici, a time i dospijevanje leukocita na mjesto infekcije. Sekrecija iz nosa je jednostavni odbrambeni mehanizam kojim tijelo pokušava da ispere viruse sa površine sluznice i tako ih eliminiše. Malaksalost i povišena temperatura nas tjeraju da mirujemo i tako, sa jedne strane štedimo energiju za borbu s infekcijom, a sa druge strane smo u manjem riziku da dođemo u kontakt sa drugim potencijalnim izvorima nove infekcije dok se još uvijek borimo sa prethodnom. Animaciju koja prikazuje kako bijelo krvno zrnce juri i fagocitira (proždire) bakteriju možete vidjeti na ovom linku:
Međutim, nespecifični imunski sistem obično sam nije sposoban da u potpunosti pobijedi infekciju, a postoje i izazivači bolesti (patogeni mikroorganizmi) koje uopšte ne uspijeva da prepozna kao takve.
Tu na scenu stupa specifični imunski sistem. Njega čine limfociti, takođe vrsta bijelih krvnih zrnaca (leukocita). Oni funkcionišu tako što direktno ubijaju bakterije ili ćelije inficirane virusom (T limfociti) ili tako što stvaraju i izlučuju antitijela koja to rade za njih (B limfociti).
Naziva se specifični jer je upravo to – ekstremno specifičan. Na svaki kontakt sa nekim mikroorganizmom, naše tijelo stvara podgrupe T i B limfocita koji su specifični samo za taj mikroorganizam i ni za šta drugo. Ovu specifičnost lijepo ilustruje sledeća slika koja pokazuje kako antitjelo reaguje sa antigenom po principu ključa i brave:
Ovaj imunski sistem je mnogo efikasniji od nespecifičnog i on dovodi do potpune eliminacije infekcije. Međutim, da bi u toku neke infekcije dostigao punu reakciju, njemu treba vremena (u prosjeku 5-10 dana). Zbog toga virusna prehlada toliko i traje, jer je upravo toliko vremena potrebno za stvaranje dovoljnog broja T limfocita i dovoljne količine antitjela da bi virus bio u potpunosti eliminisan. Nakon što je infekcija pobijeđena, veći dio ovih limfocita odumire (priroda nikad ne stvara viškove, svega ima taman koliko treba), a manji dio ostaje da živi kao tzv. memorijske ćelije. One žive godinama i decenijama i čuvaju sjećanje na davnu infekciju, da bi u slučaju da se ponovo sretnemo sa istim mikroorganizmom brzo odreagovale i spriječile ponovno oboljevanje. Uravo je to i najvažnija karakteristika memorijskih ćelija, brzina njihove reakcije je znatno veća od brzine kojom se mikroorganizam širi kroz tijelo i izaziva infekciju. Zbog toga odrasle osobe daleko rijeđe imaju virusne respiratorne infekcije od male djece. Našim krvotokom cirkulišu nebrojene memorijske ćelije koje reaguju na viruse koje smo ranije susreli i koje su spremne da ih, munjevitom reakcijom eliminišu prije nego što dođe do infekcije. Za razliku od toga, kod djece je neophodno da prvo dođe do infekcije, da bi specifični imunski sistem odreagovao stvaranjem antitjela. Specifični imunski sistem, dakle radi na principu iskustva.
Ovo je zgodna prilika za dvije digresije, koje nemaju veze sa samom vakcinacijom, ali imaju veze sa imunskim sistemom i sa roditeljskim dilemama. Gotovo da nema roditelja koji nije zabrinut za stanje imuniteta svog djeteta i jedno od najčešćih pitanja u ambulanti se tiče jačanja tog imuniteta. Ja ih uvijek razuvjerim riječima da njihova djeca imaju normalan imunski sistem, čim se susrećemo u ambulanti, a ne u bolnici (jer je za zdravu djecu u prvih nekoliko godina života, normalno da imaju jednu respiratornu infekciju mjesečno tokom zimskih mjeseci). Djeca sa urođenim imunodeficijencijama (koje su srećom rijetke), od prve godine života imaju česte, teške i komplikovane (a ne česte banalne i nekomplikovane) infekcije. Kao što smo prethodno vidjeli, specifični imuni odgovor možemo ojačati samo na dva načina, tako što ćemo se vakcinisati, ili tako što ćemo preležati bolest. Nikakve prirodne „mućkalice“ niti preparati iz farmaceutske industrije, osim vakcina, tu ne mogu pomoći.
Što se tiče nespecifičnog imunskog sistema, tu se već nešto malo može uraditi, ali nikako u smislu da se počevši od normalnog imuniteta može dostići nekakav „superimunitet“, već samo da se postigne optimalni nivo njegovog funkcionisanja. Jedan od faktora koji može negativno uticati na funkciju imunskog sistema je poremećaj crijevne flore (ekosistem tzv. dobrih bakterija koje naseljavaju naša crijeva i koje imaju više važnih funkcija za naš organizam), jer su ispitivanja pokazale da dobra, raznovrsna i izbalansirana crijevna flora povoljno djeluje na njegovu funkciju. Osim učestale upotrebe antibiotika (što je poznati faktor koji nepovoljno utiče na crijevnu floru), ključnu ulogu ima i način ishrane. Danas djeca po čitave dane grickaju čips, jedu mnogo slatkiša, a nedovoljno voća i povrća, što jako nepovoljno utiče na sastav crijevne flore. Zbog toga, djeci prije svega treba korigovati ishranu, a povremeno im vrijedi davati i probiotike, jer je kliničkim studijama dokazano da uzimanje probiotika može djelimično smanjiti učestalost respiratornih infekcija, kao i pomoći da te infekcija prođu lakše i bez komplikacija.
Druga stvar koja može malo pomoći, naročito tokom zime, jeste davanje vitamina D. Dokazano je da ovaj vitamin, osim odavno poznate funkcije jačanja kostiju i regulacije metabolizma kalcijuma, ima važnu ulogu u aktiviranju nespecifičnog imunskog sistema prije svega makrofaga (vrsta bijelih krvnih zrnaca). Zato maloj djeci, u drugoj, trećoj, pa i četvrtoj-petoj godini života, valja svakodnevno dodavati 400 i.j. vitamina D, ali samo u zimskim mjesecima (otprilike od novembra do marta), kada se ne izlažu dovoljno suncu i kada se može javiti deficit. Dakle i u ovom slučaju, radi se samo o prevenciji i korekciji deficita vitamina D, što normalizuje funkciju imunskog sistema, a ne o postizanju nekakvog „superimuniteta“. Problem je u tome što roditelji većinom traže čarobni lijek, preparat za savršen imunitet svoje djece, nešto što će u potpunosti spriječiti infekcije. Tako nešto naravno ne postoji.
Druga digresija se tiče veoma česte tvrdnje protivnika vakcinacije, da je vakcinalni imunitet vještački imunitet i da je jedini pravi imunitet onaj stečen na prirodni način. Pod tim prirodnim načinom oni podrazumjevaju da će adekvatnom higijenom, ishranom prirodnom, neindustrijskom hranom, i dovoljnim boravkom i igrom napolju, djeca postići idealan imunitet, odnosno da će biti otporna na sve bolesti na koje su otporna vakcinisana djeca. Međutim, sada kada znamo kako funkcionišu nespecifični i specifični imunski sistem jasno je da to nije moguće. Naravno, ishrana prirodnim, neprerađenim namirnicama poboljšava crijevnu floru, a boravak napolju, izlaganjem suncu obezbjeđuje dovoljnu koncentraciju vitamina D, što sve optimizuje funkciju nespecifičnog imunskog sistema. Međutim, kao što je ranije rečeno, nespecifični imunski sistem ne može u potpunosti da spriječi i eliminiše infekciju, već to može da uradi samo specifični imunski sistem. To ujedno znači, da je jedini PRIRODNI način da se stekne kompletan, dakle specifični imunitet na neku bolest, taj da se ta infekcija preleži. Međutim, to ima svoju cijenu. Ta cijena je mala, gotovo beznačajna kod običnih, banalnih infekcija. Svi se mi prehladimo par puta godišnje, pretrpimo glavobolju, bolove u mišićima, zapušen nos, grlobolju i kašalj i razvijemo imunitet na taj respiratorni virus. Pala muva na međeda, što bi narod rekao. Međutim, šta ćemo sa bolestima koje mogu da nam ubiju, ili obogalje djecu. Koji roditelj je spreman da na sebe preuzme rizik da mu dijete dobije, na primjer dječju paralizu. Smrtnost je i danas oko 5 odsto, međutim kod SVIH preživjelih ostaju trajne neurološke posljedice u vidu paralize ekstremiteta, najčešće nogu. Dakle, obogaljenje ili smrt. Prilično velika cijena da se imunitet stekne na PRIRODNI način, zar ne? A to je samo jedna od teških bolesti protiv kojih se sprovodi vakcinacija. U sledećoj epizodi ćemo se detaljnije upoznati sa ostalim teškim bolestima od kojih se štitimo vakcinacijom.
